STANISŁAW BARAŃCZAK

"PROSTY CZŁOWIEK MÓGŁBY, DO LICHA,
ZDECYDOWAĆ SIĘ WRESZCIE, KIM JEST"

"Prosty człowiek mógłby, do licha, zdecydować się wreszcie, kim jest. Skarbnicą moralnej prawdy, czy skarbonką marnej pazerności? sienno-pszennym oddechem Natury? odorem braku kąpieli? kimś po królewsku gościnnym? nienawidzącym obcych? opornie niezawisłym? idącym z pochodnią na wiec? pełnym mądrości wieków? nie znającym się na ekonomii? kimś, kto ściągnie ostatnią koszulę z grzbietu, jeżeli przyjaciel w biedzie? kto ściąga przezornie buty (świadomy, że i tak ktoś to zrobi) z nóg rannego, który zań walczył? milczącym podmiotem historii? jej skomlącym dopełnieniem dalszym? kimś na zdjęciu (fotograf zakosił Pulitzera za cały cykl), kto stoi na tle ruin własnego domu, niemy, wąsaty, oszołomiony ('Jak to: był dom - i znikł?...') oraz budzący współczucie - dopóki nie odkryjemy, że wyszedł na przepustkę z policyjnych koszar, gdzie przez cały poranek torturował jeńców z tą samą próżną (albo szczerą satysfakcją) w oczach, bo jego prosta natura rozumie niewiele więcej nad to, że wojna jest stemplem: 'Dozwolony każdy akt zła'? Słowem: kimś, kto krzywdzi Rilkego, nie chcąc zmieścić się w jego elegii, czy kimś, kogo pokrzywdził Rilke, pisząc swoje elegie dla..." "...Hrabin? znawców? samego siebie? To chciałeś powiedzieć? Ba! Gdyby Rilke istotnie miał kogoś w rodzaju kolegi ze szkoły albo z wojska, i ten - powiedzmy, co dwa lata - przysyłałby mu konkretny spis paru tysięcy tematów, których podjęcie przez poetę byłoby rozkoszą dla prostych czytelników - świat może wyglądałby nieco inaczej... Ale tylko nieco. Niejasny jest już sam obszar, zatarte są granice, które chcielibyśmy widzieć na Ziemi prostymi jak linie boiska na stadionie, tej misce na ryk jednoznacznego triumfu lub nienawiści. Pragniemy, by na właściwej połowie ustawił się każdy z nich, prostych ludzi - a linia podziału rysuje się śladem i trwalszym niż trochę wapna na trawie, i w ogóle nie tym: innym, starszym, tym, którego istnienie jest stwierdzonym i potwierdzonym faktem - całkiem odwrotnie niż w statystycznej tabeli - tylko w każdym pojedynczym przypadku, postępku, nawet wiadomym wyłącznie swojemu sprawcy. To wiele więcej niż tekst - sztandar, medalik, dyplom - deklaracji przynależności: rzecz nie w tym, czy się słucha kwartetu czy rżnącej kapeli; wybór jest i trudniejszy, i, w pewnym sensie, prostszy: każdy człowiek w każdej sekundzie decydować musi, kim jest."

POWIEDZ, ŻE WKRÓTCE

Powiedz krtani, że wkrótce. I powiedz powiece, tej kołdrze z piaskiem pod nią, księżniczce, nad ranem drażnionej ziarnkiem grochu. (Bo późno: po trzeciej). W.. no, to słowo, też na wpół martwe... w "powiecie"? W powiecie skóry wszyscy znają się nawzajem. Powiedz krtani, że wkrótce. I powiedz powiece. Wieści krążą tu, z ust do własnych ust, powietrze przez magnetofon tętnic przewija nagrane pogłoski: ziarnka gromu. Już późno, to przecież prawie świt. Stań w łazience, patrz z bliska w powierzchnię lusterka. Nie w twarz na dnie. W to, co zezna na niej pyłek, rysa szkła. Powiedz krtani. I powiece. Po pierwsze, te już wkrótce. Po drugie - po jeszcze bardziej pierwsze - że całą widzianą na jawie ciemnością ziarnka grobu, choć późno, poprzecie właściwą stronę skóry, tę, gdzie się po wieczne mgnienie skupiło Wszystko znane, nienazwane. Którą? Wiesz przecież. Powiedz krtani. I powiece na tym jej ziarnku globu, za późno: Po trzecie -

PŁAKAŁA W NOCY, ALE
NIE JEJ PŁACZ GO ZBUDZIŁ

Ani, jedynej Płakała w nocy, ale nie jej płacz go zbudził. Nie był płaczem dla niego, chociaż mógł być o nim. To był wiatr, dygot szyby, obce sprawom ludzi. I półprzytomny wstyd: że ona tak się trudzi, to, co tłumione, czyniąc podwójnie tłumionym przez to, że w nocy płacze. Nie jej płacz go zbudził: ile więc było wcześniej nocy, gdy nie zwrócił uwagi - gdy skrzyp drewna, trzepiąca o komin gałąź, wiatr, dygot szyby związek z prawdą ludzi negowały staranniej: ich szmer gasł, nim wrzucił do skrzynki bezsenności rzeczowy anonim: "Płakała w nocy, chociaż nie jej płacz cię zbudził"? Na wyciągnięcie ręki - ci dotkliwie drudzy, niedotykalnie drodzy ze swoim "Śpij, pomiń snem tę wilgoć poduszki, nocne prawo ludzi". I nie wyciągnął ręki. Zakłóciłby, zbrudził toporniejszą tkliwością jej tkliwość: "Zapomnij. Płakałam w nocy, ale nie mój płacz cię zbudził. To był wiatr, dygot szyby, obce sprawom ludzi".

JEŻELI PORCELANA, TO WYŁĄCZNIE TAKA

Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka, której nie żal pod butem tragarza lub gąsienicą czołgu; jeżeli fotel, to niezbyt wygodny, tak aby nie było przykro podnieść się i odejść; jeżeli odzież, to tyle, ile można unieść w walizce, jeżeli książki, to te, które można unieść w pamięci, jeżeli plany, to takie, by można o nich zapomnieć, kiedy nadejdzie czas następnej przeprowadzki na inną ulicę, kontynent, etap dziejowy lub świat: kto ci powiedział, że wolno ci się przyzwyczajać? kto ci powiedział, że cokolwiek jest na zawsze? czy nikt ci nie powiedział, że nie będziesz nigdy w świecie czuć się jak u siebie w domu?